FYODOR DOSTOYEVSKİ."CİNAYƏT VƏ CƏZA"

   Həqiqətən də,heç bir insan bütün dövrlər ərzində

FYODOR DOSTOYEVSKİ

yaşaya bilməz,amma ruhən yaşaması mümkündür.Yaradıcılıq dövründən 250 ilə yaxın vaxt keçməsinə baxmayaraq,bu günədək nəinki həvəslə oxunmaq,hətta bir çoxlarının sevimli yazarına çevrilmək,Nitsşenin təbirincə söyləsək,yalnız "fövqəlinsan"ın işidir.

   Bildiyiniz kimi,söhbət Fyodor Dostoyevskidən və onun romanı "Cinayət və cəza"dan gedir.Bu günə kimi oxuduğum yazıçılara qədər,bəlkə də heç bir yazıçı Dostoyevski Raskolnikov üzərində işlədiyi qədər öz qəhrəmanı üzərində bu qədər işləməmişdir.Dostoyevski bu əsərində təkcə Raskolnikovu yox,digər obrazları da canlı edə bilmişdir.Bu kitabı oxuyan zaman insan,sanki tarixin müəyyən dövründə yaşamış şəxsiyyətlər barədə oxuyur,ədəbi personaj olmasını unudur.Əsərin fəlsəfi qayəsi sadədir:"Bəşəriyyətə böyük xeyir vermək üçün insan bəzi qaydalardan kənara çıxa bilərmi?"Romanın fəlsəfi qayəsinin izahı isə Raskolnikovun dilindən belə söylənilir:
   

RASKOLNİKOV

"O ki,qaldı mənim insanları "adi" və "qeyri-adi" deyə iki yerə bölməyim,bu əlbəttə,bir qədər şərtidir,mən bununla razıyam,bir də axı mən rəqəm göstərmirəm və rəqəmə əsaslanmıram.Mən ancaq öz əsas fikrimə inanıram.Mənim əsas fikrim isə məhz bundan ibarətdir ki,insanlar təbiətin qanununa görə,ümumiyyətlə iki təbəqəyəbölünürlər:bunlardan biri aşağı pillədə duran (adi) insanlardır,yəni yalnız özlərinə oxşar insan törətməyə xidmət edən materialdır:biri də ki,əsil insanlardır,yəni öz mühitində təzə söz deməyə qabiliyyəti,ya da istedadı olan insanlardır.Əlbəttə,burada bölgü nəhayətsizdir,lakin bu iki təbəqəni bir-birindən ayıran xüsusiyyətlər çox kəskindir,birinci təbəqəni təşkil edən və ümumiyyətlə desək,material,yəni insanlar,öz təbiətlərinə görə mühafizəkardır,dincdir,itaətkardır,itaətkar olmağı da xoşlayarlar.Məncə onlar elə gərək itaətkar olsunlar,çünki bu onların nəsibidir,burada onları alçaldan heç bir şey yoxdur;ikinci təbəqəyə mənsub olan insanların hamısı isə hərə öz qabiliyyətinə görə,qanunu pozurlar,onlar pozub dağıdanlardır,ya da pozub dağıtmağa meyil edirlər.Bunların törətdiyi cinayətlər,əlbəttə,nisbidir və cürbəcürdür;onlar çox müxtəlif olan ifadələrində-əksəriyyətlə gələcək naminə hal-hazırı dağıtmağı tələb edirlər.Lakin əgər onlara öz ideyaları üçün lap elə adam öldürmək,qan tökmək lazım olsa da,onlar,məncəöz ürəklərində,öz vicdanları ilə qan tökməyə özlərinə icazə verə bilərlər-əlbəttə,bu da baxır onların ideyasına və bu ideyanın böyük-kiçikliyinə-bunu nəzərə alın."
   Raskolnikov düşünür ki,qoca sələmçi qarının pulları vasitəsilə bir çox elmi kəşflər və bəşəriyyət üçün digər xeyirli işlər görülə bilər.Yəni bir bitin(Raskolnikov cəmiyyət üçün lazımsız,tamamilə öz mənafeyini güdənləri belə adlandırır) məhv olması nəticəsində bu qədər işlərin ərsəyə gəlməsinə dəyməzmi?O dəfələrlə özünün yerinə Napoleonu qoyur və düşünür.O bu hərəkəti edərmiydi?Və anlayır ki,o bu işi yerinə yetirərdi.
   Əsərdən sitat."Gedirəm,bu saat gedirəm ,Dunya!Bu biabırçılıqdan qurtarmaq üçün mən özümü çaya atmaq istəyirdim,amma çayın qırağında durub fikirləşdim,öz-özümə dedim ki,bu vaxta qədərmən özümü qüvvətliadam hesab edirəm,onda heç biabırçılıqdanda qorxmayacağam!Dunya,bu vüqardır?
   -Vüqardır,Rodya!
   Amma bu işi yerinə yetirmək üçün vicdan əzabına qalib gəlmək lazımdır.Raskolnikov bu işi yerinə yetirir,vicdan əzabına qalib də gəlir,amma anlayır ki,işi sonuna qədər yerinə yetirmədi,yarı yolda çəkindi.Bir vaxtlar Napoleonu öz yerinə qoyan Raskolnikov başa düşdü ki,o Napoleon ola bilməz.Bəlkə də o,Napoleontək cəsarətli və ağıllıdır,amma o bu "qeyri-adi"liyi özündə görə bilmədi.Görmək istədi,amma alınmadı.
   Əsərdən sitat."Sonya,indi mən bir şey bilirəm:kim ki,ağılca və ruhca möhkəmdir,qüvvətlidir-insanların da hökmdarı o olur!Kim ki,çox cəsarət göstərir-insanlar içində ,o haqlı olur!Kim ki,ən mühüm şeyə tüpürə bilir-insanların qanun verəni o olur!Kim ki,hamıdan çox cəsarət edə bilir-o hamıdan çox haqlı olur!Bu vaxta qədər belə olub,həmişə də belə olacaq!Ancaq korlar bunu görmür!
   Onu da demək lazımdır ki,onun bu fikirləri ilə heç kim razılaşmır və heç kim ona bəraət qazandırmır.Raskolnikovu da təəccübləndirən də məhz bu olur.
   Bu əsər yazıçı ilə ilk tanışlığım idi.Gələcəkdə yazıçının digər əsərlərini də oxumaq istərdim.

Facebook qrupumuza(https://www.facebook.com/groups/300565883404860/) üzv olmaqla əsəri 4 dildə(az,tur,eng,rus) yükləyə bilərsiniz.

   P.S. Əsərdən seçdiyim qeydlər bunlarla məhdudlaşmır.Yaxın günlərdə bu əsərdən seçdiyim digər qeydləri sizə təqdim edəcəyəm.